لغت نامه دهخدا اثری جمعی و قابل حمایت است
لغت نامه دهخدا اثری جمعی و قابل حمایت است
(نقدی بر رأی شماره ۶۸۸ مورخ ۱۳/۰۵/۸۶ پرونده کلاسه ۸۵/۱۱۸/۱۳۷۱ شعبه ۱۱۸ دادگاه عمومی جزایی اصفهان)
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران
در پرونده مذکور شرکتی بدون کسب از اجازه دانشگاه تهران به عنوان ناشر و دارنده حق نشر مبادرت به ایجاد لوح فشرده مقتبس از لغتنامه دهخدا می‌نماید و پس از تکثیر و قبل از فروش و پخش، با شکایت دانشگاه کارش متوقف می‌شود. در پی شکایت دانشگاه تهران شعبه دادگاه با چند استدلال از جمله موارد زیر رأی بر برائت متهم می‌دهد:
۱- فقط بعضی از واژه‌ها انتخاب شده است.
۲- متهم اقدام به توزیع و پخش اثر نکرده است.
۳- با توجه به گذشت مدت مدیدی از فوت مرحوم علی اکبر دهخدا، متهم آگاهی از ممنوعیت توزیع نداشته است.
این رأی رأی به باور نگارنده خلاف بدیهیات حقوق مالکیت ادبی و هنری و همچنین حق انحصاری دانشگاه تهران در طبع و نشر لغتنامه دهخدا است. در ادامه نخست توضیح مختصری درباره آفرینه گرانسنگ لغتنامه دهخدا آورده می‌شود و سپس سه استدلال در نقد سه استدلال دادگاه از نظر می‌گذرد:
الف: معرفی لغتنامه دهخدا
مؤسسه لغت نامه دهخدا نخستین سازمان در ایران است که برای تألیف فرهنگ لغت یا واژه نامه تأسیس شده است. حیات این سازمان در دی ماه سال ۱۳۲۴ خورشیدی، حدود ۳۰ سال پس از آنکه علی اکبر دهخدا طرح تألیف لغت نامه را ریخت، با تصویب مجلس شورای ملی، در خانه دهخدا در خیابان ایرانشهر تهران آغاز شد. در سال ۱۳۳۴ با درگذشت علی اکبر دهخدا، این سازمان به دو اتاق در کنار عمارت مجلس در میدان بهارستان منتقل گردید.
بنابر وصیت دهخدا دکتر محمد معین (استاد دانشگاه تهران) سرپرستی کار را برعهده گرفت و دیگر یاران دهخدا، دکتر سید محمد دبیرسیاقی و دکتر سیدجعفر شهیدی او را یاری دادند.
در آذرماه ۱۳۳۶ بنابر مصوبه مجلس، این سازمان با بودجه پیش بینی شده به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران منتقل شد.
در سال ۱۳۵۳ شادروان دکتر محمود افشار، ساختمانی در محل موقوفات خود به مؤسسه لغت نامه دهخدا بخشید. از سال ۱۳۸۳ مؤسسه لغت نامه دهخدا و اعضا و کارکنان آن در ساختمان بزرگی که توسط دانشگاه تهران در محل موقوفات دکتر محمود افشار ساخته شد مستقر گردیده‌اند.
در زمان حیات مرحوم دهخدا مدخل‌های حروف ث، ظ، ذ، ض، ژ، ل به صورت جزوه توسط ایشان تهیه شد بنابراین برخلاف تصور رایج، لغتنامه دهخدا فرهنگ لغتی نبوده که در زمان مرحوم دهخدا نوشته شده باشد و با گذشت مدت‌های مندرج در قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸ و اصلاحات بعدی از تاریخ فوت مرحوم، حقوق مالی و معنوی دانشگاه تهران نسبت به آن، منقضی شود. البته بی شک افراد علاقمند می‌توانند با کسب اجازه از دانشگاه تهران نسبت به ساخت آثار اشتقاقی بر اساس این فرهنگ اقدام نمایند که بدیهی است نیاز به اخذ رضایت قبلی دانشگاه تهران و وجود نظارت مستمر دانشگاه می‌باشد.
همچنین باید توجه داشت فرهنگ لغت دهخدا هر چند سال یک بار، به روز می‌گردد و مداخل جدیدی بدان اضافه می‌گردد. به بیان دیگر لغتنامه دهخدا فرهنگی پویا و حاصل تلاش‌های افراد متعدد و متفاوتی تحت نظر دانشگاه است که در حقوق آفرینه‌های فکری، اثر جمعی نامیده می‌شود. بنابراین تصور اینکه با گذشت ۵۰ سال از فوت مرحوم دهخدا (ماده ۱۲ قانون ۱۳۴۸ با اصلاحات بعدی در سال ۱۳۸۹)، حقوق مادی دانشگاه تهران نسبت به اثر منقضی می‌گردد، اساساً تصوری اشتباه است.
ب: نقد رأی
در نقد اولین استدلال دادگاه باید توجه داشت، هر اثر ادبی و هنری دارای تمامیت محترمی است که به هیچ‌وجه قابل نقض نیست. به بیان دیگر هرگونه دخل و تصرف یا استفاده از تمام یا جزئی از اثر بدون اجازه صاحب حق ممنوع است. در اینجا هم که متهم اقدام به گزینش برخی واژگان بدون اجازه صاحب حق اعم از حق پدیدآورنده و حق ناشر کرده، مرتکب نقض حقوق مالکیت ادبی هنری شده است (ماده ۲۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصنفان وهنرمندان مصوب ۱۳۴۸).
در نقد دومین استدلال دادگاه باید گفت: همانطور که ماده ۳ قانون فوق متذکر شده است، حق نشر هم حقی محترم و مختص به دارنده این حق است به بیان دیگر گرچه پیرو شکایت دانشگاه، اثر توزیع نشده است، ولی صرف تکثیر و نشر اثر دیگری، بدون اجازه او، خلاف قانون است و ناقض حق انحصاری پدیدآورنده و حق ناشر می‌باشد.
در نقد سومین استدلال دادگاه باید گفت: اولاً مطابق یکی از اصول مبنایی حقوقی جهل به قانون رافع مسؤولیت کیفری نیست. ثانیاً مطابق توضیحات بالا دیدیم گرچه عنوان این لغتنامه بزرگ، مزین به نام مرحوم دهخدا است ولی اثر لغت نامه با توجه به ایجاد سازمان لغت نامه و حکم قانونگذار، حیاتی مستقل از پدیدآورنده دارد و اولاً اثری جمعی است ثانیاً مطابق قانون، حقوق آن متعلق به دانشگاه تهران می‌باشد.
بر این اساس، رأی صادره دارای وجاهت نیست و حق مرحوم دهخدا و دانشگاه تهران این است که همگان به حقوق مؤلف و دارنده حق نشر و تألیف کننده اثری جمعی «لغتنامه دهخدا» احترام بگذارند. خوانندگان محترم می توانند برای تکمیل آگاهی به نظریه اداره کل امور حقوقی دانشگاه تهران در حمایت این فرهنگ عظیم و پیگرد قانونی مراجعه کنند.
برای دسترسی به نسخه الکترونیک رسمی فرهنگ دهخدا ر. ک: فرهنگ دهخدا