اثر مشترک و مسئولیت اجرایی در رساله دکتری: نقدی بر بند ششم استدلال رأی شماره ۸۳۹ مورخ ۰۱/۰۵/۱۳۹۸ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری
اثر مشترک و مسئولیت اجرایی در رساله دکتری:
نقدی بر بند ششم استدلال رأی شماره ۸۳۹ مورخ ۰۱/۰۵/۱۳۹۸ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران
هیأت محترم عمومی دیوان عدالت اداری در رأی شماره ۸۳۹ مورخ ۰۱/۰۵/۱۳۹۸ در رأیی قابل انتقاد تبصره ۱ ماده ۱۱ شیوه نامه نظارت بر اجرای دوره دکترای آموزشی – پژوهشی مصوب ۱۳۹۴ دانشگاه علامه طباطبایی را باطل نمود. متن مصوبه چنین بود: «تنها مقالاتی برای اخذ مجوز دفاع قابل قبول است که توسط استاد راهنما تأیید واستاد راهنما به عنوان نویسنده مسؤول مقاله معرفی شده باشد». هیأت محترم عمومی دیوان عدالت اداری با ۷ استدلال اقدام به ابطال این مصوبه نمود که شاید مهمترین بند رأی، بند ششم آن باشد. در این نقد کوتاه قصدداریم، استدلال مذکور را از منظر حقوق مالکیت ادبی وهنری ارزیابی نمائیم. نخست متن استدلال و سپس نقد آن را بیان خواهیم کرد:
«… مستنبط از ماده ۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و اصلاحی ۱۳۸۹ مقاله علمی پژوهشی مستخرج از پایان نامه، اثر حقوقی مستقلی است که پدیدآورنده آن دانشجو است و مالک فکری آن محسوب می‌شود و استاد راهنما صرفاً وظیفه نظارت بر آن را دارد…».
مدعای این استدلال چند امراست:
الف: مقاله علمی پژوهشی مستخرج از پایان نامه، اثر حقوقی مستقلی است.
ب: پدیدآورنده مقاله مذکور، دانشجو است و مالک (انحصاری) آن است.
ج: نقش استاد راهنما فقط «نظارت» است.
هر سه مدعای این بند قابل انتقادند که به ترتیب بیان می‌شود:
۱ - در نقد مدعای بند الف باید گفت در ادبیات حقوق مالکیت فکری وقتی اثری از اثر دیگر اخذ شده باشد به آن اثر حقوقی مستقل نمی‌گویند. در اینجا در واقع مقاله بر پایه اثر اصلی، یعنی رساله دکتری تدوین شده است و اصالت مطلق ندارد. البته اگر منظور دیوان این باشد که مقاله و رساله دو اثر جدای از هم هستند، ایراد رفع می‌شود ولی ارتباط این دو، ناگسستنی است.
۲ - در نقد دومین مدعای استدلال باید گفت، به هیچ وجه نمی‌توان گفت پدیدآورنده انحصاری مقاله دانشجو است. زیرا اگر استاد در پدیدآمدن مقاله نقشی نداشته باشد اصلاً نمی‌توان نام استاد را در کنار دانشجو به عنوان مؤلف یا نویسنده مقاله ذکر کرد کما اینکه عکس این مطلب هم صادق است. زیرا پدید آوردن مقاله امری تکوینی است و مطابق اصول بنیادین مالکیت فکری اثر قهراً منتسب به پدیدآورنده است و نمی‌توان حتی با رضایت پدیدآورنده، اسم دیگری را به عنوان مؤلف در کنار او آورد. توضیح بیشتر آنکه:
اگر معیار ما، استاد و دانشجویی عامل به رعایت استانداردهای آموزشی باشد، در واقع مقاله مستخرج از رساله با همکاری علمی هر دو خلق می‌شود. به دیگر سخن اگر خدای ناکرده استاد راهنما کوتاهی نکند و وظایف «راهنمایی» خود را به درستی انجام دهد و دانشجو هم خدای نکرده اهل کپی و چسباندن مطلب نباشد، آن گاه با اثری مشترک مواجه هستیم که بسته به مورد می‌تواند نقش هر کدام از استاد یا دانشجو پر رنگ تر یا کمرنگ‌تر باشد ولی اینکه اثر فقط منتسب به یک نفر باشد، صحیح نیست.
درمداخله دانشجو در پدیدآمدن اثر شکی نیست ولی در خصوص دخالت استاد راهنما در پیدایش مقاله باید گفت استاد راهنما از همان ابتدا که ایده رساله شکل می‌گیرد و پروپوزال تحت راهنمایی او نوشته می‌شود و اصلاح می‌گردد و سپس بعد از تصویب عنوان، فهرست فصول پایان نامه تهیه می‌گردد و مطالب نوشته شده بین استاد و دانشجو رد و بدل می‌شود تا به سرانجام می‌رسد، استاد راهنما حضور دارد و نمی‌توان گفت در نگارش «اثر» دخالتی ندارد گر چه بار اصلی رساله برعهده دانشجو بوده است. در مقاله هم فرض دانشگاه این است که مقاله مستخرج از رساله باید حاوی دخالت هم استاد و هم دانشجو باشد و اگر در عمل یکی کوتاهی کند ناقض تکلیف طرفین نیست و باید اثبات شود. بدیهی است چنین امری (حدود دخالت)، مسأله‌ای ماهوی هم هست و دیوان نمی توانسته در مقام مرجعی علمی، به تعیین این مسأله بپردازد که پدیدآورنده مقاله دانشجو است!
۳ - در نقد مدعای سوم استدلال باید گفت: دیوان عدالت مرز دقیقی میان عناوین: مسئولیت، نظارت و پدیدآورندگی ترسیم نکرده است. دلیلی اصلی اینکه نویسنده مسؤول مقاله مستخرج از رساله دکتری با استاد راهنما است، فقط نظارت استاد راهنما نیست! بلکه نقش استاد راهنما در مقاله اتفاقاً پر رنگ تر از رساله است زیرا تألیف مقاله علمی پژوهشی و به چاپ رساندن آن بعضاً برای برخی اساتید هم دشوار است چه رسد به دانشجویان دکتری که در آغاز راه هستند و مقاله نوعاً با مشارکت مستقیم استاد و دانشجو فراهم می‌شود. بنابراین اولاً راهنما فقط ناظر مقاله نیست ثانیاً همانطور که آمد راهنما پدیدآورنده مقاله هم هست و باید باشد، منتها با توجه به ضرورت‌های آموزشی و علمی، مسؤول مقاله، استاد راهنما قرار می‌گیرد که نافی پدیدآورندگی و مالکیت فکری دانشجو به هیچ وجه نیست.
بنابراین در مقاله مستخرج از رساله هم راهنما دخیل است هم دانشجو و ما با یک اثر مشترک مواجه هستیم، لکن دانشگاه نظر به مصالح برتر" مسوول" مقاله را استاد دانسته است و این نافی مشترک بودن اثر نیست و پدید آمدن اثر امری واقعی است و از منظر حقوق مالکیت ادبی و هنری با دستور یا رأی نمی‌توان به کسی پدیدآورندگی را اعطا یا سلب کرد.