گزارش نشان دانشگاه

نشان دانشگاه تهران توسط یکی از اساتید ممتاز دانشکده هنرهای زیبا (مرحوم محسن مقدم) طراحی گردیده و اقتباسی از یک لوح نقش برجسته (گچبری) مربوط به دوره ساسانیان در تیسفون می‌باشد. دو بال منقّش در این طرح اصیل (که ظاهراً بال‌های عقاب هستند)، نمادی از اهداف متعالی دانشگاه یعنی تعلیم و تعلم است. نوشته مندرج در نقش اصلی به خط پهلوی ساسانی است و همان خط پهلوی شبیه نوشته «دانشگاه تهران» (در بالای دو بال) استفاده شده است. ضمناً، به نظر می‌رسد طرح و معماری درب اصلی (ورودی) دانشگاه تهران نیز با لگو (نشان) دانشگاه تهران همخوانی دارد، زیرا هر دو الهام گرفته از پرنده‌ای هستند که دو بال خود را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین باز کرده‌اند. در مجموع، نشان (لگو) دانشگاه تهران به همراه نام «دانشگاه تهران» و همچنین تصویر درب اصلی (ورودی) به دانشگاه تهران؛ سه ضلع اصلی «برند» دانشگاه تهران را تشکیل می‌دهند. لازم به توضیح است که برند؛ سمبلی است که برای هویت بخشیدن به یک کالا یا خدمات استفاده می‌شود (در اینجا خدمات آموزشی) و در این میان نشان تصویری (لگو) مهمترین نقش را دارا می‌باشد و تجلی هنرمندانه دیدگاه انسان نسبت به مفاهیم مختلف در قالب تصویر است.

برندگذاری فرایند ایجاد و تداعی معنایی میان یک نماد، شیء، احساس یا اداراک با هدف ایجاد وفاداری و تمایز است. در واقع هدف برند فقط دستیابی به مزیت رقابتی و تجاری نیست، بلکه برند مهمترین عامل متمایز کننده یک شخص حقوقی از سایر اشخاص و به عبارت دیگر ایجاد شخصیت است. دانشگاه‌ها نیز همانند هر سازمان، ارگان و شرکت از «برند» به عنوان عاملی برای تمایز خود از سایر رقبا، اشخاص و برای جذب دانشجویان با استعدادتر و مقابله با برخی از چالش‌های روز استفاده می‌کنند.

گرچه کل محدوده دانشگاه تهران در خیابان انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۸/‏۰۸/‏۱۳۷۸‬ به همراه سردر دانشگاه طی شماره ۲۴۴۵ به عنوان میراث ملی ثبت شده و مورد حمایت است ولی، روشن است که با برجسته و معروف شدن یک برند، برخی از اشخاص حقیقی و حقوقی به دنبال سو استفاده از آن برند با اهداف تجاری و به منظور سودجویی بیشتر و رقابت ناسالم می‌روند و مشکلاتی را از این طریق برای صاحب اصلی برند ایجاد می‌کنند، زیرا برندهای قدرتمند؛ اعتماد به محصولات و خدمات را افزایش می‌دهند و در این میان برخی از اشخاص و واحدهای تجاری و غیر تجاری با سو استفاده از این موضوع موجب خدشه دار شدن اعتبار برند اصلی می‌گردند. هر چند در وهله اول به نظر می‌رسد که این سو استفاده‌ها با اهداف تجاری و اقتصادی انجام می‌گردند ولی لزوماً اینگونه نیست و حتی ممکن است یک مؤسسه خیریه هم با اهداف خاص خود اقدام به تحریف و تشابه سازی از برند اصلی نماید. به همین دلایل، همه کشورها برای حمایت از حقوق مالکیت فکری (کپی رایت- حق تکثیر یا علامت تجاری)، قوانین و مقررات سختگیرانه‌ای وضع می‌نمایند تا جلوی سو استفاده‌های احتمالی گرفته شود که در ادامه به برخی از آنها پرداخته می‌شود.

قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸ به تصویب رسیده و بدین ترتیب حقوق پدیدآورندگان نسبت به نشان (لگو) مورد حمایت قرار گرفته است. در ماده ۱۹ آن قانون صراحتاً مقرر گردیده؛ «هر گونه تغییر یا تحریف در اثرهای مورد حمایت این قانون و نشر آن بدون اجازه پدیدآورنده ممنوع است» و ضمانت اجرایی آن نیز در ماده ۲۳ پیش بینی و برای متخلفین، حبس تأدیبی از شش ماه تا ۳ سال تعیین گردیده است.

قانون ثبت اختراعات، طراحی‌های صنعتی و علائم تجاری نیز در سال ۱۳۸۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده و در ماده ۱۲ آن قانون برای ثبت نشان‌های گمراه کننده و مشابه با نشان‌های دولتی ممنوعیت‌هایی ایجاد گردیده است و از سوی دیگر نشان دانشگاه تهران به عنوان علامت مشهور نیز مورد حمایت قانونگذار بدون هر گونه محدودیت است.

با این حال دلایل مختلفی از جمله عدم اجرای صحیح قانون و عدم نظارت کافی و دقت ننمودن در ثبت نشان‌ها و فقدان ضمانت اجرایی قوی موجب گردیده که برند دانشگاه تهران در سالیان متمادی مرتباً مورد سو استفاده اشخاص مختلف قرار گیرد و این موضوع مشکلات و خسارات زیادی را برای دانشگاه تهران و اشخاص هدف (که بعضاً مورد سو استفاده قرار می‌گیرند) به وجود آورده است. مضافاً اینکه، بسیاری از تحریف‌ها و تشابه سازی ها از سوی اشخاص وابسته به دانشگاه و به اصطلاح درون سازمانی (درون دانشگاهی) انجام می‌شود و واحدهای داخلی و اقماری دانشگاه به منظور استفاده همزمان از دو برند (برند دانشگاه و نشان فرعی) اقدام به طراحی لگو و استفاده از آن می‌نمایند که معمولاً فاقد منفعت اقتصادی است ولی ناگزیر مشکلات و چالش‌هایی را برای دانشگاه ایجاد می‌کند.

شایان ذکر است، اداره کل امور حقوقی دانشگاه تهران در چنین مواردی (استفاده درون سازمانی از لگوی دانشگاه بدون اخذ مجوز از هیأت رئیسه دانشگاه تهران) که معمولاً از سوی شرکت‌های دانشگاهی و دانش بنیان و… انجام می‌شود، حتی المقدور تلاش نموده تا از طرح موضوع در مراجع اداری و قضائی خودداری نماید تا تبعات احتمالی آن متوجه دانشگاه نگردد و سیاست دانشگاه در چنین مواردی دادن تذکر شفاهی و کتبی و تصویب و ابلاغ دستورالعمل، بخشنامه، شیوه نامه و تعیین چارچوب و نحوه استفاده صحیح از لگوی دانشگاه بوده است.

در این خصوص هیأت رئیسه دانشگاه تهران طبق دستورالعمل مورخ ۳۰/‏۰۷/‏۱۳۹۷‬ مقرر داشته: «شرکت های دانشگاهی و دانش بنیان و طرف قرارداد دانشگاه، بدون کسب مجوز هیأت رئیسه دانشگاه حق استفاده از نام و آرم دانشگاه تهران را ندارند» و همین موضوع در اظهارنظرهای متعدد اداره کل امور حقوقی دانشگاه تهران از جمله نظریه شماره ۷۰۱۳۱۵۱ مورخ ۰۶/‏۰۶/‏۱۳۹۸‬ در ارتباط با استفاده از نام و برند دانشگاه تهران برای هر گونه فعالیت اقتصادی و غیر اقتصادی مورد تأکید قرار گرفته است. روشن است که اتخاذ تصمیم در خصوص استفاده از لگو و نام دانشگاه تهران مستلزم اذن یا تأییدیه هیأت رئیسه دانشگاه می‌باشد و هر گونه استفاده بدون مجوز هیأت رئیسه برخلاف شئونات اداری بوده و به صرفه و صلاح دانشگاه نمی‌باشد و ممکن است اسباب سو استفاده از نام دانشگاه را فراهم کند و مسئولیت کیفری و حقوقی را به همراه داشته باشد.

لازم به ذکر است؛ بند ۴ صورتجلسه مورخ ۳۰/‏۰۷/‏۱۳۹۷‬ هیأت رئیسه دانشگاه تهران، آخرین اراده و مصوبه دانشگاه در خصوص نحوه استفاده از لگوی دانشگاه می‌باشد که فصل الخطاب بوده و در این خصوص تعیین تکلیف نموده و با تصویب آن تمام مصوبات قبلی در ارتباط با شیوه استفاده از لگوی دانشگاه ملغی و بلااثر اعلام گردیده و بر این بنیان، در حال حاضر تنها مرجع تصمیم گیری در خصوص نحوه استفاده از نشان (لگو) هیأت رئیسه دانشگاه می‌باشد. دستورالعمل مذکور به این شرح می‌باشد:

«در خصوص شرکت‌هایی که به نحوی از نام دانشگاه تهران استفاده می‌کنند مقرر شد الزام شود که هیچ شرکتی حتی شرکت دانشگاهی یا دانش بنیان حق استفاده از نام و عنوان دانشگاه تهران را ندارد مگر با اجازه هیأت رئیسه دانشگاه تهران و رجوع دانشگاه از اذن‌های قبلی برای اینگونه شرکت‌ها به مدیران آنها اعلام شود. مراتب از سوی اداره کل امور حقوقی به هر یک از شرکت‌ها و مؤسسات بر اساس مصوبه هیأت رئیسه ابلاغ شود».

درباره استفاده از نشان دانشگاه تهران در همایش‌ها نیز دستورالعملی از سوی معاونت پژوهشی دانشگاه تهران به تاریخ ۰۷/‏۰۹/‏۱۳۹۴‬ تدوین گردیده است که بایسته است در راستای اطلاع رسانی بیشتر، از سوی این معاونت به دانشکده‌ها و واحدها و اعضای هیأت علمی مجدداً ابلاغ شود.

به تازگی در راستای حمایت از نشان رسمی دانشگاه، بخشنامه شماره ۸۱۸۰۵۷۳ ریاست محترم دانشگاه تهران در تاریخ ۱۱/‏۰۵/‏۱۴۰۰‬ با عطف توجه به بخشنامۀ شمارۀ ۲۴۹۶۴۰ /۱۱۱ مورخ ۲۴/‏۰۸/‏۱۳۹۴‬ صادر شده است:

«هرگونه تغییر در نشان و آرم و لوگوی دانشگاه تهران که علامت رسمی دانشگاه و مشخصه ملی و بین المللی دانشگاه است به شرح پیوست، یا حتی اقتباس یا الهام گرفتن از آن برای تولید نشانی دیگر یا حتی تغییر رنگ آن، از سوی پردیس‌ها، دانشکده‌ها، مؤسسات وابسته و واحدهای زیر مجموعه دانشگاه در سربرگ، مهر، پاکت نامه و تابلو یا فضای مجازی و سایت اطلاع رسانی ممنوع است و کلیه واحدهای زیر مجموعه دانشگاه مکلفند از آرم دانشگاه تهران که مورد حمایت قانون است، به همراه ذکر نام واحد مربوط در زیر آن، استفاده نمایند». در ادامه این بخشنامه آمده است: «چنانچه هر یک از واحدها در نشان و آرم و لوگوی دانشگاه تغییر ایجاد کرده‌اند و یا از مشخصه دیگری غیر از آرم و لوگو و نشان رسمی دانشگاه تهران استفاده می‌نمایند، از تاریخ ابلاغ این بخشنامه استفاده از آن به کلی (خواه همزمان با نشان دانشگاه و خواه به تنهایی) ممنوع است و هر یک از واحدهایی که مبادرت به ثبت چنین علامتی در اداره ثبت شرکت‌ها و مؤسسات تجاری ثبت نموده‌اند، باید از ادامه فعالیت با آن خودداری نمایند و از این گونه علامت، در راستای یکپارچگی دانشگاه تهران و ترویج برند اصلی و رسمی دانشگاه در سطوح ملی و بین المللی، عملاً و رسماً اعراض کنند و نتیجه را ظرف ۱۵ روز از تاریخ ابلاغ این بخشنامه، به اداره کل حوزه ریاست و اداره کل امور حقوقی دانشگاه اعلام نمایند». همچنین چنین تاکید شده است که «هیچیک از مقامات دانشگاه مجاز به صدور مجوز تغییر در آرم و نشان و لوگوی رسمی دانشگاه تهران نیست و اداره کل امور حقوقی دانشگاه مسئول حسن اجرای این بخشنامه است».

این اقدامات اعم از بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها و پیگیری‌ها به باور این اداره کل گرچه سودمند و مؤثر است اما با عنایت به این که نشان رسمی دانشگاه تهران سرمایه حال و آینده دانشگاه تهران است که از گذشتگان به ما رسیده برای نگهداشت، پاسداشت و حمایت بیشتر پیشنهاد می‌شود:

یک) واحدی زیرنظر اداره کل حوزه ریاست با همکاری اداره کل امور حقوقی، معاونت اداری و مالی و معاونت پژوهشی تشکیل شود و این واحد به طور مستمر اجرای صحیح بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها را پایش کند.

دو) برند (نشان) دانشگاه تهران نسبت به دیگر دارایی‌های مادی و معنوی دانشگاه، ارزشگذاری شود و سوابق لازم در دانشگاه نگهداری شود.

سه) سو استفاده درون سازمانی از برند دانشگاه با تدوین ساز و کارهای نظارتی مناسب پیگیری شود.

چهار) سو استفاده برون سازمانی از نشان دانشگاه مورد پیگیری جدی حقوقی قرار بگیرد.

پنج) در فضای مجازی، نظارت و پایش با استفاده از ابزارهای شبکه‌های اجتماعی گسترش یابد.

شش) فروشگاهی در دانشگاه برای فروش نمونه‌هایی یادگاری از لوگوی دانشگاه، از سردر دانشگاه و دیگر نمادهای دانشگاه ایجاد شود به این طریق نام نشان دانشگاه تهران میان مردم ترویج یابد.